"Uczcież się ludzie,[...]                                           

         Byście swe powinności wypełniać umieli!

            Doskonalijcie władzę powszechnie rozumu,

            Zbliżcie się do prawdy, szczęścia i pokoju."

Stanisław Staszic

Data i miejsce urodzenia:       listopad 1755, Piła

Data i miejsce śmierci:           20 stycznia 1826, Warszawa

Stanisław Wawrzyniec Staszic – polski działacz oświeceniowy, pisarz i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog; ksiądz katolicki

Stanisław Staszic urodził się w rodzinie mieszczańskiej. Wzrastał w kręgu  rodziny chlubiącej się długoletnią tradycją służby  publicznej, w atmosferze patriotyzmu i żywego zainteresowania sprawami Rzeczypospolitej. Z domu rodzinnego wyniósł poczucie własnej godności, cywilnej odwagi i panującej niesprawiedliwości społecznej.

Pierwsze nauki pobierał w domu pod kierunkiem rodziców i starszych braci. Następnie uczył się w szkole średniej w Wałczu. Po kilku latach przeniósł się do Poznania, gdzie początkowo uczęszczał do kolegium Lubrańskiego, a później do szkoły wojewódzkiej. Poziom nauczania w tej ostatniej był wówczas wysoki. Staszic uczył się pilnie. Najwięcej uwagi poświęcał wzbogacaniu posiadanej wiedzy z zakresu nauk przyrodniczych, matematyki i języka francuskiego. Po ukończeniu szkół w Poznaniu, uzyskał święcenia i w 1778 został duchownym. Dalsze wykształcenie uzyskał w latach 1779-1781 we Francji i Niemczech. Jeszcze dwukrotnie w latach 1790-1791 oraz 1794-1797 wyjeżdżał za granicę. Wg kroniki parafii pw. św. Katarzyny w Czernięcinie w latach 1788-1791 był proboszczem w Turobinie.

 Był wychowawcą synów eks-kanclerza Andrzeja Zamoyskiego. Była to jedna z najbardziej znanych postaci w Rzeczypospolitej drugiej połowy osiemnastego wieku. Wkrótce poznał dobrze dwór Zamoyskich i stał się osobą, której zdanie zaczęło się liczyć. Wkrótce po przybyciu do Zamościa podjął starania kontynuowania kariery naukowej . Bez większego trudu uzyskał doktorat obojga praw Akademii Zamojskiej. Częste rozmowy Staszica z Andrzejem Zamojskim wpłynęły na rozwój jego zainteresowań polityczno - społecznych. Zaowocowało to jego pierwszym dziełem politycznym "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego".

 Przedstawił tam swój program reform Rzeczypospolitej przed obradami sejmu. Staszic napiętnował szkodliwą dla kraju działalność części magnaterii, a jednocześnie wskazywał na postępową szlachtę jako siłę, na której można oprzeć dzieło przebudowy Rzeczypospolitej, wskazywał na błędy dotychczasowego prawodawstwa, w szczególności na szkodliwość "liberum veto ".  Zwracał uwagę na ciężkie położenie chłopów, domagał się poszerzenia uprawnień politycznych mieszczaństwa. Na sejm czteroletni przybył wraz z familią Zamoyskich. Przysłuchiwał się obradom, konfrontował swój program reform wraz z przyjętymi uchwałami. W tym czasie widząc pozytywne uchwały parlamentu dostrzegał także zagrożenia dla Polski - wyrazem tego jest dzieło "Przestrogi dla Polski" (1790) . Jego program reform uległ tutaj modyfikacji . Staszic występuje jako zwolennik silnej władzy króla oraz zreformowania sejmu. Podkreślał konieczność rozbudowy armii, domagał się zmiany polityki gospodarczej i społecznej. Kładł nacisk na zrównanie w prawach szlachty i mieszczaństwa, jednakże za najważniejsze uważał poprawę dramatycznej sytuacji chłopów. Był przeciwny sojuszowi z Prusami. Niestety nie był świadkiem uchwalenia Konstytucji 3 Maja, ponieważ wyjechał do Włoch w związku z pogorszeniem stanu zdrowia Zamoyskiego.

Upadek Rzeczypospolitej skłonił Staszica do poświęcenia się badaniom naukowym, które zapewniły mu w przyszłości miano twórcy podstaw polskiej geologii. Wyniki swoich licznych podróży i wieloletnich badań zawarł       
 w dziele „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” (1815).

Był już w Warszawie osobą powszechnie znaną, gdy 14 lutego 1807 został członkiem Izby Edukacyjnej. Jej zadaniem było zorganizowanie systemu szkolnictwa oraz nadzór nad szkołami. Zajmował się planami, projektami, reformowaniem, organizacją, programami, funduszami, kształceniem nauczycieli dla wszystkich typów i poziomów szkolnictwa. Szczególnie zasłużył się w organizowaniu wyższych uczelni warszawskich i był twórcą szkolnictwa zawodowego. Przez dwa lata (do 1818 r.) pełnił rolę nieformalnego rektora jako przewodniczący Rady Ogólnej organizującego się Uniwersytetu. Pracował nad utworzeniem w Warszawie politechniki: przygotowywał starannie kadrę dydaktyczną wysyłając młodzież naukowa na studia zagraniczne.

Staszic był jednym z czołowych reformatorów i uczonych polskiego Oświecenia. Filozof, głoszący monistyczną koncepcję rozwoju świata. Działał na rzecz poprawy położenia chłopów Był zwolennikiem gruntownych reform systemowych w I Rzeczypospolitej, w okresie Sejmu Wielkiego wspierał piórem zmiany przeprowadzane przez parlament. Od 1808 pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk, po 1818 założył Towarzystwo Rolnicze w Hrubieszowie. 1807-1812 członek Izby Edukacyjnej, od 1815 Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. Współorganizator szkoły uniwersyteckiej w Warszawie (1816) oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach. 

Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu, działając także jako geolog i badacz natury. W latach 1816-1824 pełnił funkcję dyrektora generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego. Przygotował wówczas plan rozbudowy Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Wznowił eksploatację węgla kamiennego ze złoża Reden na terenie obecnej Dąbrowy Górniczej. Z inicjatywy Staszica powstało wiele obiektów przemysłowych, m.in. pierwsze w Królestwie Polskim huty cynku (4 huty o wspólnej nazwie "Konstanty" – 1816-1822) oraz ośrodki hutnictwa żelaza.

Wśród mieszkańców Królestwa Kongresowego uchodził Staszic nie tylko za wzór pracowitości i zapału w realizacji podejmowanych zadań, ale również wielkiego filantropa, hojnego dla innych, sobie zaś skąpiącego na każdym kroku. Styl życia jaki prowadził obrósł z czasem w legendę, znaną także poza granicami kraju. Dowodem tego jest poświęcone mu opowiadanie Karola Dickensa. Opowiadano o Staszicu, że chodzi w "wytartym fraku" oraz że zadowala się bardzo skromnym wyżywieniem i starym "wysłużonym" powozem.

Upływające lata wydawały się nie wywierać wpływu na aktywność publiczną Staszica. Po ukończeniu siedemdziesiątego roku życia był w dalszym ciągu żywotny i ruchliwy, a zarazem bardzo pracowity i wierny ideałom człowieka Oświecenia, interesującym się wszystkim co działo się dookoła. Stąd też jego nagła choroba w początkach 1826 roku była poniekąd dla opinii publicznej zaskoczeniem.

Został pochowany na warszawskich Bielanach przy ul. Dewajtis 3. W pogrzebie duchownego uczestniczyło 14 tysięcy Warszawiaków. Przez niemal cztery lata po śmierci Staszica jego grób był miejscem spotkań warszawskiej młodzieży i członków ruchów patriotycznych.

Prace:

• Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787)
• Przestrogi dla Polski (1790)
• O ziemorództwie gór dawnej Sarmacji, potem Polski (1805)
• O ziemorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (1815)
• Ród Ludzki (1819-1820)
• tłumacz Iliady (1815)

Cytaty z dzieł Staszica:

• Długie doświadczenie naucza, że tylko Polacy są zdolni do rządzenia Polakami.
• Gdy Polacy będą umieć siebie samych cenić w domu, będą ich cenić i za granicą.
• Paść może i Naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny!
• Pierwszym obowiązkiem człowieka jest pracować. Tylko przez pracę staje się obywatelem użytecznym.